Gatha is a 24 Stanza hymn by Guru Arjan Sahib [1563-1606] found on Angs 1,360 to 1,361 in the post-Raag section of the Guru Granth Sahib. Gatha itself means a religious verse and the style of praise originates outside of the Vedic context. The first to write in this style of praise was the Prophet Zarathustra [c. 1300 BCE], the ancient Iranian sage of the Zoroastrian faith. He wrote some 17 Gathas in praise of the One Lord in the Old Avestan language that predates Farsi (Persian). The Gatha of Guru Arjan Sahib utilizes the languages of Old Panjabi Prakrit, Sanskrit and the Old Buddhist Pali language tradition. This combination of languages is traditionally known as Sahaskriti.

Gatha utilizes the old Panjabi vowel of ੵ a total of 11 times. This vowel is known as pairi yayya (ਯ below the consonant) or yaksh. This vowel indicates a slight “y” sound to the letter it is used on. Meaning it is not an outright “y” like the yayya letter itself. ੵ follows the same concept as ੍ਹ, ੍ਰ and ੍ਵ as these 3 (pairi hahha, pairi rara, pairi vavva) are more commonly used today.

NOTE: The Shahmukhi alphabet to directly transliterate Gurmukhi does not have any script corresponding to pairi yayya. As a result, the letter yayya (ਯ) proper was used to bridge the gap.

For example:

ਖੵ = ਖਯ (کھی)

ਗੵਾ = ਗਯਾ (گیا)

ਧੵੰ = ਧਯੰ (دھیں)

Shahmukhi readers are urged to remember that the yayya in such instances are not to be pronounced as the normal yayya but a slight “y” sound.

ਗਾਥਾ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ [1563-1606] ਦਾ ੨੪ ਸਲੋਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਅੰਗਾਂ ੧,੩੬੦ ਤੋਂ ੧,੩੬੧ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸਾਰੇ ਰਾਗਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਗਾਥਾ ਹੀ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ-ਮਜ਼ਹਬੀ ਛੰਦ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਸ ਕਿਸਮ-ਉਸਤਤ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵੈਦਿਕ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗਾਥਾ ਸ਼ਬਦ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਪੈਗੰਬਰ-ਰਸੂਲ ਹਜ਼ਰਤ ਜ਼ਰਾਥੂਸਤ੍ਰਾ ਸੀ। ਰਸੂਲ ਜ਼ਰਾਥੂਸਤ੍ਰਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਈਰਾਨੀ ਨਬੀ-ਸੰਤ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਜ਼ੋਰੋਆਸਟ੍ਰੀਅਨ (ਪਾਰਸੀ, ਮਜ਼ਦਾਯਾਸਨਾ) ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਪੁਰਾਤਨ ਧਰਮ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਰਸੂਲ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ [1469-1539] ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ। ਰਸੂਲ ਜ਼ਰਾਥੂਸਤ੍ਰਾ ਨੇ ਅਹੂਰਾ ਮਜ਼ਦਾ-ਪ੍ਰਭੂ-ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਉਸਤਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ੧੭ ਗਾਥਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਅਵੇਸਤਣ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ। ਇਹ ਅਵੇਸਤਣ ਬੋਲੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਗਾਥਾ ਪੁਰਾਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਬੋਧੀ ਪਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਇਸ ਮਿਲਾਵਟ ਨੂੰ ਸਹਸਕ੍ਰਿਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਗਾਥਾ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ੵ ਪੈਰੀਂ ਯਯਾ ਜਾਂ ਯਕਸ਼ ੧੧ ਵਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੈਰੀਂ ਮਾਤਰਾ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਯਯਾ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੈਰੀਂ ਹਾਹਾ, ਪੈਰੀਂ ਰਾਰਾ ਅਤੇ ਪੈਰੀਂ ਵਾਵਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ।

ਨੋਟ: ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਵਿੱਚ ਪੈਰੀਂ ਯਯਾ ਜਾਂ ਯਕਸ਼ ਦਾ ਮਾਤਰਾ-ਸ੍ਵਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਯਯਾ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਵਰਤਣਾ ਪਿਆ।

ਉਦਾਹਰਨ:

ਖੵ = ਖਯ (کھی)

ਗੵਾ = ਗਯਾ (گیا)

ਧੵੰ = ਧਯੰ (دھیں)

ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕਿਆਂ ’ਤੇ ‘ਯੇ’ ਨੂੰ ਆਮ ‘ਯਯਾ’ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਉਚਾਰਣਾ, ਸਗੋਂ ਹਲਕੀ ‘ਯਹ’ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨਾਲ ਉਚਾਰਣਾ ਹੈ।

گاتھا شبد گرو ارجن ساہب [1563-1606] دا ۲۴ سلوک شبد ہے جو گرو گرنتھ ساہب وچّ انگاں ۱۳۶۰ توں ۱۳۶۱ اتے پرگٹ ہندا ہے۔ اہ شبد سارے راگاں توں بائد بھاگ وچّ آؤندا ہے۔ گاتھا ہی اکّ دھارمک-مزہبی چھند ہے۔ اتے اس کسم-استت دی لکھت ویدک سندربھ توں باہر اتپنّ ہندی ہے۔ گاتھا شبد تریکے وچّ لکھن والا پہلا وئکتی پیگمبر-رسول ہزرت زراتھوسترا سی۔ رسول زراتھوسترا اکّ پراچین ایرانی نبی-سنت سی جسنے زوروآسٹریئن (پارسی، مزدایاسنا) دھرم دی ستھاپنا کیتی۔ اہ پراتن دھرم دا شروآت آؤندا ہے لگبھگ تنّ ہزار سال رسول-گرو نانک ساہب شہنشاہ [1469-1539] دے جنم توں پہلاں۔ رسول زراتھوسترا نے اہورا مزدا-پربھو-الھا دی استت وچّ لگبھگ ۱۷ گاتھاواں لکھیاں پرانی اویستن بھاشا وچّ۔ اہ اویستن بولی فارسی توں پرانا ہے۔ گرو ارجن ساہب دا گاتھا پرانی پنجابی پراکرت، سنسکرت اتے پرانی بودھی پالی بھاشاواں دی ورتوں کردی ہے۔ اہ تنّ بھاشاواں دے اس ملاوٹ نوں سہسکرتی کہا جاندا ہے۔

گاتھا شبد وچّ ੵ پیریں ییا جاں یکش ۱۱ وار آؤندا ہے۔ اہ پیریں ماترا جدوں تسیں اسنوں پڑھدے ہو تاں تھوڑھی جہی ییا آواز آؤندی ہے جویں کِ پیریں ہاہا، پیریں رارا اتے پیریں واوا نوں پڑھدے ہن۔

نوٹ: شاہمکھی ورن مالا وچّ پیریں ییا جاں یکش دا ماترا-سور نہیں آؤندا ہے۔ اس وجھا کرکے ییا اکھر نوں ورتنا پیا۔
اداہرن

ਖੵ = ਖਯ (کھی)

ਗੵਾ = ਗਯਾ (گیا)

ਧੵੰ = ਧਯੰ (دھیں)

شاہمکھی پاٹھکاں نوں یاد رکھن دی بینتی کیتی جاندی ہے کِ اجہے موکیاں ’تے ‘یے’ نوں آم ‘ییا’ وانگ نہیں اچارنا، سگوں ہلکی ‘یہ’ دی دھنی نال اچارنا ہے۔

Source: Taran Singh, Harbans Singh, et. al. “Gatha” in The Encyclopaedia of Sikhism, Vol. II [E-L]. Fourth Reprint. (Patiala: Punjabi University, 2016). pg. 57.